Doaibman mediabirrasiin
Dorvvolašvuohta
Árrabajásgeassin
- ságastallat ovttas dan birra, ahte iežas priváhttavuođa ja goruda lea vuoigatvuohta suddjet. Muitalit, ahte mánás berre jearrat lobi, go sus váldá govaid dahje govve filmma ja go daid čájeha.
- oahpahallat geavahit media dorvvolaččat: mediageavaheamis sohppo rávesolbmuin ja mánát bagadallojit dorvvastit álo rávesolbmui.
- ságastallat mánáin dan birra, ahte oassi mediasisdoaluin heive mánáide, oassi ii. Buktit ovdan ahkerájáid ja daid suodjaleaddji váikkuhus. Ságastallat mánáiguin ja fuolaheaddjiiguin mánáid dorvvolaš mediageavahusas.
Ovdaoahpahus
- ságastallat priváhttavuođa suddjema mearkkašumis. Muittuhit juohkehačča vuoigatvuođas mearridit alcces guoski govvemis ja govaid juohkimis.
- mánát roahkasmahttojit ságastallat mediageavaheamis rávesolbmuin, bivdit veahki ja viežžat rávesolbmos dorvvu buolahuhtti diliin.
- oahpásmuvvat mánáiguin mediasisdoaluid ahkerádjámerkejumiide ja ságastallat, mii mearkkašumiid ahkerájáin lea.
Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2
- diehtá, manne lea dehálaš suddjet iežas priváhttavuođa ja dieđuid. Oahppi máhttá muitalit, maid áššiid sáhttá juohkit ja maid ii gánnát juohkit fierpmis. Oahppi šaddá diđolažžan dieđuid vávjjehahtti oččodeamis ja das, ahte interneahtas sáhttá deaividit maiddái eahpeáššálaš dahje lágahis oktavuođaváldimiid.
- máhttá addit ovdamearkkaid mediabirrasiid muhtin riskkain, dego fierbmebehttosat dahje identitehtasuoládeapmi. Oahppi ádde, ahte dorvvolašvuođa sáhttá ovddidit iežas doaimmaid bokte.
- diehtá, mot galgá doaibmat, jus vuostáiváldá fierpmis áššehis ságaid dahje oktavuođaváldimiid amas olbmuin. Oahppi máhttá dorvvastit dorvvolaš rávesolbmui.
- dovdá govvaprográmmaid ahkerájáid ja diehtá, ahte maiddái áppain ja bálvalusain, dego sosiála media bálvalusain, leat ahkeráját. Oahppi ádde ahkerájáid ulbmila ja gudnejahttá daid geavahettiinis mediasisdoaluid.
- ádde ustitgaskavuođaid ráhkadan vuordámušaid ja ruossalašvuođaid ahkerájáid čuovvumis ja suokkardallá dán geahččanguovllus maid iežas láhttema.
Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6
- diehtá mat dilit ja áššit riskerejit dorvvolašvuođa mediabirrasiin, dego neahttaidentitehtaid eahpeluohtehahttivuohta, vaššiságat ja seksuála geasuhallan. Oahppi diehtá, maiguin vugiiguin iežas dorvvolašvuođa sáhttá ovddidit.
- dovdá priváhttavuođasuoji prinsihpaid. Oahppi diehtá, makkár vuogit gávdnojit suddjet iežas dieđuid ja priváhttavuođa mediabirrasis.
- máhttá árvvoštallat mediabirrasiin ja -sisdoaluid olis dáidduid, mat dorjot su dorvvolašvuođa.
- diehtá, geaidda sáhttá dorvvastit skuvllas dahje skuvlla olggobealde, jus deaivida mediabirrasiin albmanusaid, mat áitet dorvvolašvuođa.
- máhttá nammadit govvaprográmmaid ahkerájáid ja sisdoallosymbolaid, mat govvidit daid. Oahppi lea diđolaš áppaid ja bálvalusaid ahkerájáin. Oahppi diehtá siva, manin ahkeráját ásahuvvojit ja gudnejahttá daid.
- ádde ustitgaskavuođaid ráhkadan vuordámušaid ja ruossalašvuođaid ahkerájáid čuovvumis ja vuhtiiváldá dán iežas doaimmainis.
Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9
- diđošta mot su digiprofiilla hápmašuvvá ja máhttá govvidit makkár dieđuid iešguđet bálvalusat, dego ozut dahje sosiála media, čohkkejit ja masa dieđut sáhttet geavahuvvot.
- ádde diehtosuoji ja priváhttasuoji doahpagiid. Oahppi máhttá suddjet iežas priváhttavuođa ja persovnnalaš dieđuid válljemiin sisdoaluid juohkima iešguđet kanálain ja konttuin.
- máhttá govvidit, mii lea seksuála heađušteapmi ja vaššisáhka digitála medias. Oahppi máhttá govvidit iešguđetlágan vugiid suddjet iežas ja diehtá, maid galgá dahkat, jus šaddá heađušteami dahje vaššiságaid čuozáhahkan.
- máhttá árvvoštallat iežas máhtu váikkuhit iežas digiprofiilii ja máhtu ovddidit iežas dorvvolašvuođa mediabirrasiin.
- oahpásmuvvá diehtosuodjái nuoraid eallima dáfus man nu mávssolaš oktavuođas.
- diehtá geaidda sáhttá dorvvastit, jus deaivida mediabirrasiin diliid, mat áitet dorvvolašvuođa.
- oahppá vuhtiiváldit iežas individuála vugiid vásihit mediasisdoaluid ja dahkat válljejumiid daid sisdoaluid olis, maid geavaheapmi lea vejolaš ahkerájáid mielde.
Vásttolašvuohta
Árrabajásgeassin
- oahpahallat gieđahallat mediareaidduid vásttolaččat.
- oahpahallat, mii lea dahkkivuoigatvuohta: juohkehaččas lea vuoigatvuohta mearridit iežas barggu dahje buktosa geavaheamis. Čájehit ovdamearkka, mot buktosiid galgá gieđahallat: lasihit nama mánáid iežaset buktosiidda ja bivdit lobi juohkit buktosa. Leat diđolaččat dahkkivuoigatvuođaid mearkkašumis doaibmamis.
Ovdaoahpahus
- ságastallat, makkár mediareaidduid mánát ieža geavahit ja mot dat geavahuvvojit vásttolaččat.
- ráhkadit ovttas mánáiguin buriid geavadiid mediareaidduid ja sisdoaluid geavahusas.
- gieđahallat dahkkivuoigatvuođa. Áddet, ahte juohkehaččas lea vuoigatvuohta váikkuhit iežas buvttadan sisdoalu gieđahallamii.
Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2
- ádde, mot mediareaidduid lea heivvolaš geavahit ja ahte geavaheami birra sáhttá soahpat iešguđet diliin.
- ádde, makkár ságaid ja sisdoaluid lea heivvolaš juohkit ja makkár ságaid ja sisdoaluid ii. Oahppi diđošta, ahte publikašuvnnain báhcá luodda ja ahte go lea oktii almmustahttán sisdoaluid, lea vejolaš ahte dat juhkko ain ovddosguvlui.
- ádde, ahte media olis berre figgat doaibmat nu, ahte alcces iige earáide šatta fuones miella. Oahppi addá man nu ovdamearkka.
- máhttá árvvoštallat iežas doaimmaid media olis ja dan vejolaš čuovvumušaid alcces ja eará olbmuide. Oahppi čájeha dárbbašlaš kritihkalašvuođa lágážiid medialáhttema guovdu.
- oahpásmuvvá dahkkivuoigatvuođaide ja ádde, manin dat dárbbašuvvojit. Oahppi diehtá, ahte nuppi olbmo ráhkadan sisdoalu ii oaččo ovdanbuktit iežas sisdoallun.
- dovdá dahkkivuoigatvuođaid vuođđoprinsihpaid ja guorahallá media geavaheaddjin daid čuovvuma.
- ádde, ahte muhtin digitála buktagiin, ovdamearkka dihtii spealuin, sáhttá šaddat máksit ja ahte spealliid sáhttet čanahahttit speallamii iešguđetlágan vugiiguin. Oahppi ádde, ahte sisdoaluid geavaheamis berre soahpat fuolaheaddjiin.
Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6
- ádde, ahte su iežas buvttadan ja almmustahttin mediasisdoalut galget leat dakkárat, ahte dat eai loavkit eará olbmuid vuoigatvuođaid eaige daid almmustahttimis šatta váivves čuovvumušat alcces.
- diehtá, makkár lea konstruktiivvalaš doaibman mediabirrasiin, ja čájeha iežas figgat dasa skuvlla gulahallanplatformain.
- máhttá suokkardallat iežas publikašuvnnaid váikkuhusaid ja čuovvumušaid.
- dovdá dahkkivuoigatvuođaid vuođđoprinsihpaid ja daid čuovvuma mearkkašumi mediasisdoaluid geavaheaddjin ja buvttadeaddjin. Oahppi ádde, ahte ii oaččo čuoččuhit nuppi olbmo ráhkadan sisdoalu iežas sisdoallun ja son hárjehallá merket gálduid.
- dovdá iešguđetlágan mediasisdoaluid friija CC-liseanssaid ja daid geavahaneavttuid.
- guorahallá mot geavaha ieš mediasisdoaluid ja bálvalusaid dahkkivuoigatvuođaid ollašuvvama geahččanguovllus. Oahppi hálddaša muhtin vugiid ohcat mediasisdoaluid, mat leat friija ja lobálaččat geavahuvvot.
- lea diđolaš das, ahte muhtin mediasisdoaluin, dego spealuin, ferte máksit. Oahppi diehtá spealuid vugiid čatnat spealliid ja máhttá meannudit albmanusa kritihkalaččat. Oahppi ádde, ahte sisdoaluid geavaheamis berre soahpat fuolaheaddjiiguin.
Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9
- máhttá árvvoštallat iežas publikašuvnnaid váikkuhusaid ja čuovvumušaid.
- diehtá, ahte maiddái mediabirrasiin dáhpáhuvvi lágahis doaibman, dego plagieren, seksuála geasuhallan, identitehta suoládeapmi, gudnerihkkun dahje duođalaš neahttagivssideapmi, devdet rihkkosa mearkkaid ja ahte dain leat čuovvumušat dan mielde.
- ádde iežas ovddasvástádusa leat riskerekeahttá earáid dorvvolašvuođa, vuoigatvuođaid ja buresbirgejumi iežas gulahallamis ja doaimmain mediabirrasiin.
- diđošta mediarusttegiid ja mediageavaheami čitnaluotta hápmašuvvama ja mediarusttegiid buvttadeapmái laktáseaddji vásttolašvuođa- ja ehtalašvuođageahččanguovlluid.
- čájeha vásttolašvuođa doaimmadettiinis skuvlla oktasaš gulahallankanálain.
- dovdá sihke iežas ja eará olbmuid vuoigatvuođaid ja máhttá čuovvut daid mediageavaheaddjin ja buvttadeaddjin. Oahppi máhttá dahkat gáldomerkejumiid.
- lea diđolaš das, ahte muhtin digitála bálvalusain berre máksit ja lea diđolaš daid vugiin čanahahttit geavaheaddjiid ja váldá dan vásttolaččat vuhtii mediabirrasiin doaimmadettiinis.
Buresbirgejupmi
Árrabajásgeassin
- roahkasmahttit mánáid muitalit media olis šaddan vásáhusaid ja dovdduid birra girjás ovdanbuktinvugiiguin.
- dárkkodit media, oassin mánáid árgabeaivvis doaimmalaš metodaiguin.
Ovdaoahpahus
- dárkkodit mediasisdoaluid geavaheami maiddái sosiála dahkamuššan ja ságastallat juogaduvvon vásáhusain media olis.
- ságastallat mánáid eallimii gullevaš mediaid birra ja áiggi geavaheamis media olis.
Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2
- dovdá, makkár áššit iežas mediageavahusas buktet ilu ja makkár áššit dagahit fuones miela. Oahppi oahppá vuhtiiváldit iežas buresbirgejumi válljedettiinis mediasisdoaluid.
- dárkkoda bagadallama vuollásažžan iežas mediageavaheami árgabeaivvis. Oahppi ádde, ahte media geavahanmeari berre hálddašit, amas dat doalvut áiggi eará dehálaš áššiin, dego lihkadeamis ja oađđimis.
- máhttá suokkardallat iežas mediageavahanvugiid ja máhttá govvidit muhtin vugiid iežas mediageavaheami jierpmálaš muddemii.
Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6
- máhttá govvidit alcces mávssolaš mediasisdoaluid ja -birrasiid ja daid positiivvalaš mearkkašumiid. Oahppi roahkasma ságastallat ja juogadit positiivvalaš vásáhusaid mediageavahusas ovttas earáiguin.
- dovdá, goas mediageavaheapmi doarju iežas buresbirgejumi, ja goas dat geahnohuhttá dan.
- diđošta lágážiid čuozihan vuordámušaid doaibmat mediabirrasiin ja geavahit media. Oahppi diehtá, ahte sáhttá dahkat iežas mediageavahusa hárrái válljejumiid, mat eai leat sorjavaččat lágážiin.
- máhttá dahkat media geavaheamistis válljejumiid, mat dorjot buresbirgejumi
Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9
- diđošta mediasisdoaluid ja mediabirrasis doaibmama psykologalaš, sosiála ja árgabeaivvi hálddašeami váikkuhusaid, dego váikkuhusat identitehta hápmašuvvamii, gorutáddejupmái, miela buresbirgejupmái ja lassin sosiála gaskavuođaide, áiggi geavaheapmái ja oađđima mearrái.
- diehtá, ahte iežas mediageavaheami galgá bastit hálddašit. Oahppi máhttá dahkat iežas mediageavahusas válljejumiid, mat dorjot su buresbirgejumi.
- máhttá guorahallat mediageavaheapmái laktáseaddji buresbirgejupmeáššiid maiddái eará olbmuid ja iežas buresbirgejumi dáfus ja servodatlaš geahččanguovllus.
Buorre vuorrováikkuhus
Árrabajásgeassin
- bagadallat máná ustitlašvuhtii ja vuhtiiváldit earáid árgabeaivvi diliin. Bagadallat vuhtiiváldit iežas sániid, láhtaid ja doaimmaid váikkuhusaid earáide.
- oahpahallat ja čilget sániiguin gulahallama ja dasa laktáseaddji temáid. Áiccadit ovttas árgabeaivvi gulahallandilálašvuođaid. Hárjehallat gulahallama ovdamearkka dihtii stohkosiin.
Ovdaoahpahus
- ságastallat ja hárjehallat dovdát ovttas mánáiguin, maid givssideapmi ja heađušteapmi mearkkašit, ja lassin hárjehallat čoavdit ruossalašvuođaid konstruktiivvalaččat.
- geahččaladdat gulahallama iešguđetlágan mediareaidduiguin. Searvadit mánáid árgabeaivválaš gulahallamis, maid media gaskkusta.
Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2
- máhttá dovdát dovdduidis ja muddet daid gulahallandiliin mediabirrasis.
- ádde gulahallama veahkkálasvuođa mediabirrasiin: iežas gulahallamis lea váikkuhus nuppi olbmo gulahallamii, dovdduide ja doaibmamii.
- diehtá, makkár lea givssideapmi fierpmis, dego olggušteapmi joavkkuin, govaid ja dieđuid juohkin almmá lobi haga dahje gielis šláddariid muitaleapmi earáid birra. Oahppi diehtá, ahte fierpmis ii oaččo givssidit ja mot berre doaibmat, go deaivá givssideami.
- ovddida iežas máhtu vuhtiiváldit nuppi olbmo geahččanguovllu buvttadettiinis ja dulkodettiinis. Oahppi figgá positiivvalaš ja konstruktiivvalaš vuorrováikkuhussii maiddái mediabirrasiin.
- máhttá geavahit mediareaidduid gulahallamii.
- ádde, ahte iešguđetlágan diliide ja birrasiidda, dego skuvlii ja astoáigái, gullet iešguđetlágan gulahallanvuogit ja ahte gulahallama vugiid birra sáhttá soahpat oktasaččat.
- máhttá válljet iešguđet oktavuođaide heivvolaš gulahallama vugiid.
Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6
- ovdanbuktá iežas konstruktiivvalaččat ja dillái heivvolaš vugiin iešguđetlágan mediabirrasiin.
- ádde iežas ovddasvástádusa givssideami eastadeamis mediabirrasiin ja doaibmá dan mielde.
- máhttá guorahallat iežas gulahallama váikkuhusaid ja čuovvumušaid.
- máhttá árvvoštallat iežas vuorrováikkuhus- ja gulahallandáidduid mediabirrasiin ja ávkkástallá máhcahagain, maid lea ožžon.
- roahkasma doaibmat alcces ođđalágan máŋgga media vuorrováikkuhusdiliin.
Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9
- ovttasbargá earáiguin vuorrováikkuhusdiliin, mat gaskkustuvvojit fierpmi bokte ja bastet muhtumassii váikkuhit positiivvalaš gulahallanatmosferii mediabirrasiin. Oahppi ádde dialogalašvuođa dahjege guldaleami ja ságastallama mearkkašumi gulahallamis.
- dovdá ii-konstruktiivvalaš gulahallanalbmanusaid sosiála medias, dego trollen, provoseren ja fleimen, ja diehtá, mot reageret ja doaibmat, go deaivida dáid albmanusaid
- darvána aktiivvalaččat gulahallama vigiide, maid lea deaividan mediabirrasiin, dego givssideapmái, eahpeáššálaš kommeanttaide dahje publikašuvnnaide, almmostuhttimiin daid ja čujuhemiin empatiija sidjiide, geaid guovdu lea meannuduvvon boastut.
- máhttá gulahallat mediabirrasiin dillái heivvolaš vugiin, ovdamearkka dihtii geavahemiin standárdagiela dahje hállangiela vuogálaččat.
- figgá nannet iežas positiivvalaš gulahalligova: máhttá muitalit iežas mihttomeriin gulahallin ja máhttá govvidit vugiid, maiguin daid sáhttá juksat.
- máhttá addit konstruktiivvalaš máhcahaga eará olbmuide ovddidan dihtii gulahallama.