Media dulkon ja árvvoštallan
Mediasisdoaluid dulkon
Árrabajásgeassin
- oahpásmuvvat mediai ja iešguđetlágan mediasisdoaluid, mat sisttisdollet gova, lihkadeaddji gova ja jiena ja maiddái daid kombinašuvnnaid: dárkkodit bláđiid ja girjjiid govaid, geahččat filmmaid, speallat digitála spealuid ja guldalit jietnagirjjiid.
- oahpahallat áddet, ahte oassi media ovdanbuktin áššiin lea duohta ja oassi fiktiivvalaččat, ja ahte mediasisdoaluid leat ráhkadan olbmot. Čuvggiidit erohusa ovdamearkka dihtii váldimiin ja gieđahallamiin čuovgagovaid ieš.
- eallásit mediasisdoaluide ja roahkasmahttit mánáid muitalit dan birra maid leat oaidnán ja gullan ja maiddái muitalit mediasisdoaluid boktin dovdduid birra máŋggabealagis geavahemiin ovdanbuktinvugiid.
Ovdaoahpahus
- vásihit girjájit iešguđetlágan mediasisdoaluid, dego mánáide heivvolaš ođđasat, mediadáidda, ealligovat ja musihkka. Geavahit ovttas mediasisdoaluid, main leat čállon teavsttat.
- dutkat govahallon ja duohta mediasisdoaluid erohusa ovdamearkka dihtii dárkkodemiin mánáid prográmmaid ja mánáide heivvolaš ođđasiid.
- oahpahallat áddet media dakkár sisdoallun, maid olmmoš lea buvttadan ja válljen.
- oahpahallat áddet mediasisdoaluid. Gieđahallat iešguđetlágan ovdanbuktinvugiiguin máidnasiid, spealuid dahje mánáid prográmmaid dáhpáhusaid ja figuvrraid ja roahkasmahttit mánáid buvttadit iežaset dulkojumiid.
Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2
- dovdá media doahpaga ja máhttá nammadit muhtin govaid, lihkadeaddji gova ja jiena ja dáid kombinašuvnnaid sisttisdoalli mediasisdoaluid, dego digitála speallu dahje filbma.
- hárjehallá lohkat mediasisdoaluid, main lea čállon teaksta. Oahppi oahpásmuvvá ovdamearkka dihtii ráidogovvii.
- geavaha iežas ahkái heivvolaš mediasisdoaluid, main lea čállon teaksta.
- ádde fáktadieđud ja fikšuvnna erohusa ja kategorisere mediasisdoaluid bagadallama vuollásažžan duohta ja govahallon áššiide ja addá daid birra man nu ovdamearkka. Oahppi ádde, ahte mediasisdoaluin lea dahkki.
- ádde, ahte mediasisdoaluin leat iešguđetlágan geavahanulbmilat, dego dieđuid gaskkusteaddji dahje guoimmuheaddji ulbmil. Oahppi máhttá addit sisdoaluin man nu ovdamearkka.
- máhttá juogadit mediasisdoaluid duohta ja govahallon sisdoaluide.
- dovdá geavahanulbmila dáfus iešguđetlágan mediasisdoaluid ja addá muhtin ovdamearkkaid.
- hárjehallá áddet ja dulkot gova ja jietnabirrasa. Oahppi dahká fuomášumiid áicamiiddis ja vásáhusaidis birra.
- máhttá govvidit mediasisdoalu dáhpáhusaid ja figuvrraid dahje das ovdanbukton áššiid iežas ovdanbuktima vugiiguin.
- dahká mediasisdoaluin maid iežas árvalusaid ja dulkojumiid.
Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6
- viiddida iežas vásáhusa iešguđetlágan mediasisdoaluin. Oahppi máhttá mediasisdoaluide laktáseaddji vuođđodoahpagiid.
- diehtá, mii lea sosiála media, ja ádde dan doaibmaprinsihpaid.
- dárkkoda bagadallama vuollásažžan áigeguovdilis ahkái guoski mediaalbmanusaid ja ságastallá áicamiiddis birra
- máhttá nammadit muhtin mediasisdoaluid, mat ovddastit fikšuvnna, fáktadieđu ja oaivila, ja geavaha juogustusa veahkkin sisdoaluid áddemis ja dulkomis.
- diehtá, ahte mediasisdoaluin leat iešguđetlágan ulbmilat, dego guoimmuheaddji, váikkuheaddji, gávppálaš ja dieđu gaskkusteaddji ulbmil. Oahppi máhttá addit dáin muhtin ovdamearkkaid.
- oahpásmuvvá iešguđetlágan teakstašlájaide ja dutká muitaleaddji, govvideaddji, bagadalli ja oainnu almmuheaddji mediasisdoaluid. Oahppi máhttá addit man nu ovdamearkka.
- hárjána govaid ja jietnamáilmmi dárkkodeamis. Oahppi máhttá ovdamearkka dihtii dutkat govvačiegaid ja ráddjemiid ja suokkardallat musihka geavahanulbmila ovdanbuktinoktavuođastis.
- hárjána mediasisdoaluid áddemis ja dulkomis. Oahppi máhttá muitalit mediasisdoalus ovdanbukton áššiid ja geahččanguovlluid dahje govvidit juona ja figuvrraid iešguđetlágan rollaid.
- suokkardallá, mii lea mediasisdoalu čuozáhatjoavku ja mii lea sisdoalu ulbmil.
- hárjána mediasisdoaluid dárkkodeamis ja dulkomis: dutká mediasisdoaluin ovdamearkka dihtii muitaleaddji, šáŋŋera dahje suokkardallá temá.
Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9
- viiddida mediasisdoaluid dovdamuša oahpásmuvvamiin alcces ođđa sisdoaluide ovdamearkka dihtii bloggii, podcastii dahje elektrovnnalaš faláštallamii. Oahppi govvida vásáhusaidis sisdoaluid olis.
- diehtá, mii lea sosiála media, máhttá nammadit dan bálvalusaid ja govvidit dan doaibmaprinsihpaid ja sisdoaluid luonddu.
- dovdá ja máhttá geavahit iešguđetlágan mediasisdoaluide, dego ealligovvii, journalisttalaš ja sosiála media sisdoaluide, laktáseaddji vuođđodoahpagiid.
- dovdá iešguđetlágan muitaleaddji, govvideaddji, oainnu almmuheaddji ja bagadalli mediasisdoaluid. Oahppi máhttá govvidit daidda mihtilmas muhtin ráhkadusaid ja ovdanbuktima iešvuođaid, dego ođđasa ráhkadusa dahje oaivila ákkastalli stiilla.
- heiveha teakstašlájaid dovdamuša mediasisdoaluid dárkkodeamis. Oahppi hárjána ovdamearkka dihtii earuhit sosiála media geavaheaddjiid publikašuvnnaid ođđasiin ja dovdá bagadallama vuollásažžan iešvuođaid ovttastahtti hybridateavsttaid.
- čiekŋudahttá bagadallama vuollásažžan govaid ja audiovisuála sisdoaluid dulkojumi máhtuidis dutkamiin ovdamearkka dihtii ealligovaid govvejuvvon osiid, musihka geavaheami máidnasa fievrredeamis dahje teknihkalaš ollašuhttima.
- nanne iežas máhtu dárkkodit sisdoalu analyhtalaččat ja dulkot dan. Oahppi dovdá mediasisdoaluin iešguđetlágan muitaleaddji jienaid ja muitalanráhkadusaid, karakterisere šáŋŋera dahje suokkardallá temá.
- máhttá govvidit, makkár čuozáhatjoavkku mediasisdoallu faŋuha ja mii lea sisdoalu dahkki ulbmil. Oahppi vuhtiiváldá almmustahttinoktavuođa.
- čiekŋudahttá iežas mediasisdoaluid analyhtalaš dárkkodeami ja dulkoma máhtuid.
Media váikkuhusaid ádden
Árrabajásgeassin
- dárkkodit ovttas mánáiguin, mot media oidno ja váikkuha mánáid árgabeaieallimii, dego stohkosiin ja eallinbirrasis.
- gieđahallat buohtastahttima media figuvrraid iešvuođaide ja doaibmavugiide stohkosiid bokte
- dutkat ovttas reklámaid ja ságastallat hálu, dárbbašeami ja oastima erohusas.
Ovdaoahpahus
- suokkardallat mot media váikkuha jurdagiidda ja doaimmaide, dego dihtui ja stohkosiidda.
- oahpahallat áddet, ahte media sáhttá duddjot áššiin miellagovaid ja generaliserejumiid. Dárkkodit vugiid ovdanbuktit máinnas- ja eallifiguvrraid dahje sohkabeliid mánáidprográmmain ja ealligovain.
- dárkkodit lagasbirrasa reklámaid ja suokkardallat reklámaid oktavuođa golaheapmái.
Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2
- šaddá diđolažžan media váikkuhusain indiviidda jurddašeapmái ja doaimmaide, dego áddejumiide áššiid birra ja beroštumiide. Oahppi máhttá addit man nu ovdamearkka iežas eallimis.
- áiccada bagadallama vuollásažžan media generaliserejumiid áššiid birra. Oahppi dárkkoda ovdamearkka dihtii ealligovaid dahje spealuid figuvrraid.
- ádde, ahte media sáhttá hábmet miellagovaid ja áddejumiid, ja máhttá addit man nu ovdamearkka
- diehtá, ahte media geavahuvvo váikkuheapmái ja máhttá nammadit man nu váikkuheaddji mediasisdoalu, dego reklámat.
- dovdá man nu mediasisdoaluin ovdanboahtti váikkuheami vuogi, dego reklámain geavahuvvon geardduheapmi dahje visuála čuozahusat.
Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6
- máhttá addit muhtin ovdamearkkaid mediasisdoaluid váikkuhusain iežas doaimmaide, dieđuide, oaiviliidda ja miellagovaide. Oahppi dárkkoda váikkuhusaid kritihkalaččat.
- dárkkoda bagadallama vuollásažžan, makkár miellagovaid mediasisdoalut, ovdamearkka dihtii reklámat dahje media govat, gaskkustit, ja makkár vugiiguin miellagovva duddjojuvvo. Oahppi máhttá addit ovdamearkka.
- dárkkoda, makkár áššit mediasisdoaluin ovdanbuktojit buorrin ja juvssahahtti vearan.
- dovdá ja máhttá nammadit muhtin mediasisdoaluid, mat ovdanbuktet jurdagiid, almmuhit oainnu ja figget váikkuhit, dego oaivilčálus, árvvoštallan, vlogga dahje meme.
- dovdá ja govvida mediasisdoaluid muhtin iešvuođaid, mat almmuhit oainnu ja figget váikkuhit, dego reklámain geardduheapmi dahje humora geavaheapmi.
- oahpásmuvvá algoritmmaid doaibmamii mediasisdoaluid váljašuvvamis.
- diehtá mediasuorggi bargguid servodagas. Oahppi áiccada media doaimmaid ovdamearkka dihtii čuovvumiin ođđasiid.
- dárkkoda, makkár áššit ožžot medias oinnolašvuođa, ja addá ovdamearkkaid.
Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9
- máhttá suokkardallat iešguđetlágan mediasisdoaluid ja áigeguovdilis mediakultuvrra albmanusaid váikkuhusaid indiviiddaid ja joavkkuid jurddašeapmái ja doaibmamii. Oahppi máhttá addit man nu ovdamearkka.
- ádde, ahte media váikkuha servodagas kultuvrii ja árvvuide gaskkustemiin miellagovaid, stereotiippaid ja ovdagovaid. Oahppi máhttá addit man nu ovdamearkka.
- diđošta sosiála media luonddu váikkuhankanálan ja diehtá dan váikkuheami vugiid.
- dutká man nu albmanusa dahje čuozáhatjoavkku ovdanbuktima iežas válljen mediasisdoaluin ja dahká ákkastallon dulkojumiid áicamiiddis birra.
- ádde iešguđet mediaid dinenlogihka ja dan váikkuhusa sisdollui. Oahppi dovdá gávppálaš ja almmolaš mediadoaibmasuorggi ja sosiála media erohusa dás.
- diehtá, maid mearkkašit sponsoreren ja buktagiid stelledeapmi mediasisdoaluin, ja dovdá gávppálaš ovttasbarggu namuhemiid fierbmesisdoaluin
- ádde algoritmmaid váikkuhusaid digitála mediasisdoaluid, dego reklámaid, sosiála media publikašuvnnaid, ođđasiid ja njuolggorávdnjenbálvalusaid sisdoaluid, váljašuvvamis.
- áiccada ja árvvoštallá mediaid doaibmama servodagas čuovvumiin áigeguovdilis albmanusaid ja daid gieđahallama mediain. Oahppi ovdanbuktá daidda laktáseaddji ákkastallon áicamiid.
- dárkkoda bagadallama vuollásažžan mediasisdoaluid olmmošvuoigatvuođaid, dego oaivil- ja sátnefriijavuođa, geahččanguovllus ja árvvoštallá ovdamearkka bokte daid ollašuvvama. Oahppi árvvoštallá media etihka válljejuvvon ovdamearkka bokte.
- čuovvu áigeguovdilis riikkaidgaskasaš dáhpáhusaid ja albmanusaid ja maiddái mediaid doaibmama dain
- lea oahpásmuvvan journalistta rávvagiidda ja máhttá muitalit, manin dat leat ráhkaduvvon.
Media diehtogáldun
Árrabajásgeassin
- oahpahallat geavahit media dieđu ohcamis ja lađastallamis. Dutkat ovttas birrasa ja máilmmi ovdamearkka dihtii govvemiin dahje ohcamiin mediasisdoaluin dieđuid áššiin, main mánát beroštit.
- roahkasmahttit mánáid leat diehtoáŋgirat mediasisdoaluid hárrái. Oahpahallat seammás kritihkalašvuođa: bagadallat mánáid jearrat dan birra, maid sii leat oaidnán ja gullan.
Ovdaoahpahus
- geavahit media girjájit veahkkin dieđu ohcamis ja lađastallamis árgabeaivvi diliin.
- suokkardallat ja árvvoštallat, leago media bokte gávdnon diehtu anihahtti.
Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2
- máhttá bagadallama vuollásažžan ohcat dieđuid main nu digitála mediasisdoaluin geavahemiin ozu ja ohcansániid.
- máhttá geavahit media reaidun dutkkadettiinis birrasa ja áššiid
- máhttá ohcat iehčanassii ja ovttas earáiguin dieđu digitála mediasisdoaluin.
- ádde dihtui vuođđuduvvi ja govahallon mediasisdoaluid iešguđetlágan luonddu diehtogáldun. Oahppi ádde, ahte visot diehtu, mii medias gávdno, ii leat anihahtti dahje luohtehahtti.
- oahpásmuvvá dieđu gaskkusteaddji mediasisdoaluide, dego ođđasat.
Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6
- máhttá ohcat dieđu iešguđetlágan digitála mediasisdoaluin, dego fierbmesiiddut, digitála aviissat dahje radio- ja tv-ođđasat. Oahppi máhttá geavahit ohcansániid dieđu ohcamis.
- máhttá geavahit media reaidun ođđa áššiid oahpahallamis.
- hárjehallá lohkat ja dulkot lávadagaid, tabeallaid ja diagrámmaid ja ávkkástallá máhtuinis mediasisdoaluid, dego ođđasiid, dárkkodettiinis.
- oahpásmuvvá algoritmmaid doaibmamii dieđuohcamis.
- árvvoštallá bagadallama vuollásažžan iešguđetlágan mediasisdoaluid anihahttivuođa ja luohtehahttivuođa diehtogáldun. Oahppi veardádallá bagadallama vuollásažžan iešguđet gálduid dieđuid.
- hárjehallá kritihkalašvuođa gáldu hárrái. Oahppi dárkkista bagadallama vuollásažžan man nu teaksta- dahje govvagáldu ja gidde fuomášumi dahkkái ja almmustahttinoktavuhtii. Oahppi máhttá ovdanbuktit man nu ákka mediasisdoalu luohtehahttivuođa beales dahje dan vuostá.
- diehtá erohusa journalisttalaš ja sosiála media sisdoaluid buvttadeami vuogis ja ádde daid erohusa diehtogáldun.
- máhttá govvidit muhtin vearálaš dihtui laktáseaddji dorvvolašvuođageahččanguovllu, dego boasttu dieđu váikkuhusaid dearvvašvuođaláhttemii.
- ádde, ahte diehtu mii gaskkustuvvo, sáhttá leat ruossalaš ja ahte áššiide sáhttet leat máŋggalágan geahččanguovllut.
- diehtá vearre- ja čádjidahtti dihtui laktáseaddji albmanusaid medias, dego dis- ja misinformašuvdna, deepfake ja gielisođđasat.
- oahpásmuvvá journalisttalaš sisdoaluide, dego aviisateavsttaide ja tv-ođđasiidda.
Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9
- máhttá ohcat dieđu iešguđet mediagálduin ja dárkkodit dieđuohcanvugiidis kritihkalaččat.
- ádde algoritmmaid doaibmama dieđuohcamis ja dieđu gaskkustuvvomis medias ja máhttá addit dasa laktáseaddji ovdamearkkaid.
- vuhtiiváldá algoritmmaid váikkuhusa iežas gávdnan dieđu árvvoštallamis.
- addá árvvu iešguđetlágan mediasisdoaluide diehtogáldun ja suokkardallá ákkastallamiin daid anihahttivuođa ja luohtehahttivuođa.
- máhttá árvvoštallat mediasisdoalu gaskkustan dieđu luohtehahttivuođa dárkkistemiin ovdamearkka dihtii dahkki ja almmustahttinoktavuođa, geavahemiin jorggugovvaozu ja lassin veardádallamiin dieđu eará gálduide ja vuođđodieđuidasas.
- ádde, ahte gaskkustuvvi diehtu sáhttá leat ruossalaš ja ahte áššiide sáhttet leat máŋggalágan geahččanguovllut. Oahppi diđošta kritihkalaš árvvoštallama dárbbu.
- máhttá govvidit vearálaš dihtui laktáseaddji dorvvolašvuođageahččan-guovlluid, dego čádjidahtti dieđu váikkuhusaid dearvvašvuođaláhttemii dahje oainnuid polarašuvdnii servodagas.
- ávkkástalla sisdoaluid luohtehahttivuođain árvvoštaladettiinis iežas áddejumi iešguđetlágan teakstašlájain ja gidde fuomášumi sisdoaluid stiilla iešvuođaide ja ovdanbuktinvugiide.
- lea diđolaš nannenčádjádusas (su. vahvistusharha) ja ovddida kritihkalašvuođa maiddái iežas jurddašeami hárrái.
- viiddida iežas vásáhusa dieđu gaskkusteaddji mediasisdoaluin ja oahpásmuvvá ovdamearkka dihtii dokumentii, artihkkalii dahje sosiála media dieđu gaskkusteaddji sisdoaluide.
- dovdá journalisttalaš sisdoaluid doaimmahusproseassa vuođđoprinsihpaid ja ádde sosiála media sisdoaluid spiehkkaseaddji buvttadeami vugiid. Oahppi ádde sisdoaluid iešguđetlágan luonddu diehtogáldun ja láhtte kritihkalaččat dihtui, mii gaskkustuvvo sosiálalaččat.
Mun media geavaheaddjin
Árrabajásgeassin
- ságastallat ovttas mánáid mediageavaheamis bearrašiin: mediasisdoaluin, daid olis geavahuvvon áiggis ja vásáhusain.
- gieđahallat mánáid iežaset beroštumiid medias duhkoraddamiin ja hutkás ovdanbuktima vugiiguin.
- doarjut mánáid mediagaskavuođa hápmašuvvama roahkasmahttimiin mánáid girjájit iešguđetlágan mediasisdoaluid ollái.
Ovdaoahpahus
- dárkkodit mánáid iežaset mediageavaheami. Suokkardallat iešguđetlágan mediageavahandiliid ja dan, mot media geavahuvvo iešguđet vugiiguin okto dahje ovttas.
- dárkkodit mánáide mávssolaš mediasisdoaluid, almmá dan haga ahte addit daidda árvvu ja roahkasmahttit muitalit daid birra girjás ovdanbuktinvugiiguin. Suokkardallat, manin dat leat vuohkkasat.
- áddejuvvo, ahte iešguđet olbmot vásihit ja geavahit media iešguđet vugiiguin. Roahkasmahttit mánáid ságastallat vásáhusaideaset birra media olis ja veardádallat daid earáiguin.
Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2
- máhttá muitalit mediasisdoaluin ja diliin, main ieš berošta, ja diliin, gos geavaha media iešguđet vugiiguin.
- ávžžuha vuogas mediasisdoaluid earáide. Oahppi oahpahallá seammás gudnejahttit earáid individuála válljejumiid.
- ádde, ahte gávdnojit iešguđetlágan mediaberoštumit ja vuogit geavahit media.
Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6
- geahččaladdá máŋggabealagit iešguđetlágan mediasisdoaluid, nammada daid, main lea ieš beroštuvvan ja čilge, manin lea beroštuvvan dain.
- govvida iežas mediageavaheami hárjánumiid ja suokkardallá media mearkkašumi iežas eallimis ovdamearkka dihtii mediabeaivegirjji bokte.
- ádde, ahte iežas mediaberoštumi rievdá ja ahte dasa váikkuhit máŋggat áššit, dego skihpárat, media ja vánhemat. Oahppi diehtá, ahte iežas válljejumiiguin sáhttá váikkuhit iežas mediageavaheapmái
- máhttá muitalit máŋggabealagis vugiiguin mediasisdoaluin, main lea ieš beroštuvvan ja máhttá dahkat ovdamearkka dihtii videoguigosa dahje bloggačállosa.
- máhttá ságastallat gudnejahtti vugiin eará olbmuid earálágan media geavaheami vugiin ja beroštumiin.
- nanosmuvvá válljejumiinis ja eará olbmuid válljejumiid gudnejahttimis media olis.
Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9
- máhttá govvidit ja ákkastallat iežas media geavaheami hárjánumiid ja rolla media geavaheaddjin ja golaheaddjin.
- diđošta, mot háliida geavahit media ja ovddidit geavahanhárjánumiidis.
- ádde máŋggabealagis mediageavaheami positiivvalaš mearkkašumiid ja oahpásmuvvá muhtin mediasisdoaluide, mat leat sutnje alcces ođđasat.
- lađastallá iežas media geavaheami oassin mediakultuvrras ja dan albmanusain
- gudnejahttá individuála ja iešguđetlágan media geavaheami vugiid.