Media tulkkum já árvuštâllâm
Mediasiskáldâsâi tulkkum
Arâšoddâdem
- párnááh uápásmuveh median já jieškote-uvlágán mediasiskáldâssáid, moh siskeldeh kove, lihâdeijee kove já jienâ sehe toi ovtâstâlmijd: párnááh oovtâst pargeiguin tárkkojeh loostâi já kiirjij kuuvijd, keččih videoid, spellih digitallijd speelâid já kuldâleh jienâkiirjijd.
- párnááh máttáátteleh addiđ, et uási media oovdânpyehtim aašijn láá tuotâ já uási láá kuvâttâllum já et mediasiskáldâsâid láá ráhtám ulmuuh. Párnááh aicâdeh iäru ovdâmerkkân väldimáin já hammiimáin čuovâkuuvijd jieš.
- párnááh mieldieelih mediasiskáldâsâiguin, já pargeeh ruokâsmitteh párnáid muštâliđ tast maid sij láá uáinám já kuullâm sehe mediasiskáldâsâi ravkkâm tobdoin kevttimáin maaŋgâpiälásijd olgospyehtimvuovijd.
Ovdâmáttááttâs
- párnááh hárjáneh maaŋgâpiälásávt jieškote-uvlágán mediasiskáldâssáid, tego párnáid hiäivulijd uđđâsáid, mediataiđui, elleekuuvijd já muusikân. Párnááh oovtâst máttáátteijein kevttih mediasiskáldâsâid, main lii čallum tekstâ.
- párnááh totkeh kuvâttâllâm já tuođâmiäldásij mediasiskáldâsâi iäru ovdâmerkkân tarkkuumáin párnáiohjelmijd já párnáid hiäivulijd uđđâsijd.
- párnááh máttáátteleh addiđ media ulmuu pyevtittem já valjim siskáldâssân.
- párnááh máttáátteleh addiđ mediasiskáldâsâid. Satui, speelâi tâi párnáiohjelm tábáhtumeh já persovneh kieđâvuššojeh jieškote-uvlágán olgospyehtim vuovijguin, já máttáátteijee ruokâsmit párnáid pyevtittiđ jieijâs tulkkuumijd.
Iheluokain 1-2 uáppee
- tobdá media tuáváduv já máttá nomâttiđ maidnii mediasiskáldâsâid moh siskeldeh kove, lihâdeijee kove já jienâ sehe toi ovtâstâlmijd, tego digitallâš spellâ tâi video.
- hárjuttâl luuhâđ mediasiskáldâsâid, main lii čallum tekstâ. Uáppee uápásmuvá ovdâmerkkân ráiđukován.
- kiävttá ahepajan hiäivulijd mediasiskáldâsâid, main lii čallum tekstâ.
- äddee fakta já fiktio iäru já juávuttâl mediasiskáldâsâid nube ulmuu laiđiittâsâst tuođâmiäldásijd já kuvâttâllâm siskáldâssáid sehe addel tain monnii ovdâmeerhâ. Uáppee äddee, et mediasiskáldâsâin lii rähtee.
- äddee, et mediasiskáldâsâin láá jieškote-uvlágán kevttimulmeh, tego tiäđu jođetteijee tâi makkuutteijee ulme. Uáppee máttá adeliđ siskáldâsâin monnii ovdâmeerhâ.
- máttá juávuttâllâđ mediasiskáldâsâid tuođâmiäldásijd já kuvâttâllâm siskáldâssáid.
- tuubdâst kevttimulmijdis tááhust jieškote-uvlágánijd mediasiskáldâsâid já addel motomijd ovdâmeerhâid.
- hárjuttâl addiđ já tulkkuđ kove já jienâpirrâs. Uáppee taha huámášuumijd aiccâmušâinis já vuáttámušâinis.
- máttá kuvviđ mediasiskáldâs tábáhtumijd já persovnijd tâi tain oovdânpuohtum aašijd jieijâs olgospyehtim vuovjijguin.
- taha mediasiskáldâsâin meid jieijâs kiäččudmijd já tulkkuumijd.
Iheluokain 3-6 uáppee
- vijđed vuáttámušâidis jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâin. Uáppee tobdá mediasiskáldâssáid lohtâseijee vuáđutuáváduvâid.
- tiätá, et mii lii sosiallâš media, já äddee ton toimâmprinsiipijd.
- tárkkoo nube ulmuu laiđiittâsâst äigikyevdilis, ahepajan kyeskee media-almonijd já savâstâl jieijâs aiccâmušâin.
- máttá nomâttiđ maidnii mediasiskáldâsâid, moh ovdâsteh fiktio, fakta já uáivil, já kiävttá taam juávuttâllâm iššeen siskáldâsâi ibbeerdmist já tulkkuumist.
- tiätá, et mediasiskáldâsâin láá jieškote-uvlágán ulmeh, tego makkuutteijee, vaigutteijee, kávpálâš já tiäđu jođetteijee ulme. Uáppee máttá adeliđ tain motomijd ovdâmeerhâid.
- uápásmuvá jieškote-uv tekstâšlaajáid já totká muštâleijee, kovvejeijee, stivrejeijee já pele väldee mediasiskáldâsâid. Uáppee máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ.
- hárján kuuvij já jienâmaailm tarkkuumist. Uáppee máttá ovdâmerkkân tutkâđ kovekuulmijd já raijiimijd tâi smiettâđ muusik kevttimulme ton ohtâvuođâst, mast tot čáittoo.
- hárján mediasiskáldâsâi ibbeerdmist já tulkkuumist. Uáppee máttá muštâliđ mediasiskáldâsâst oovdânpuohtum aašijn já uáinuin tâi kuvviđ juonâ já persovnij jieškote-uvlágán roolâid.
- suogârdâl, et mii lii mediasiskáldâs čuosâttâhjuávkku já mii lii siskáldâs ulme.
- hárján mediasiskáldâsâi tarkkuumist já tulkkuumist: totká mediasiskáldâsâin ovdâmerkkân muštâleijee tâi genre tâi smiättá teema.
Iheluokain 7-9 uáppee
- vijđed mediasiskáldâsâi tubdâmušâs uápásmuumáin olssis uđđâ siskáldâssáid, ovdâmerkkân blogin, podcastân tâi elektronisii valastâlmân. Uáppee čielgee vuáttámušâidis siskáldâsâiguin.
- tiätá, et mii lii sosiallâš media, máttá nomâttiđ ton palvâlusâid sehe kuvviđ ton toimâmprinsiipijd já siskáldâsâi luándu.
- tobdá já máttá kevttiđ vuáđutuáváduvâid, moh lohtâseh jieškote-uvlágán mediasiskáldâssáid, tego elleekován tâi journalistlii já sosiallii media siskáldâssáid.
- tobdá jieškote-uv tijppâsijd muštâleijee, kovvejeijee, pele väldee já stivrejeijee mediasiskáldâsâid. Uáppee máttá kuvviđ maidnii tooid tijpâlijd ráhtusijd já olgospyehtim jiešvuođâid, tego uđđâs ráhtus tâi uáivil argumentistee stiijlâ.
- heivit tekstâšlaajâi tubdâm mediasiskáldâsâi tarkkuumist. Uáppee hárján ovdâmerkkân iäruttiđ sosiallii media kevttei almostitmijd uđđâsijn já tuubdâst nube ulmuu laiđiittâsâst hybriditeevstâid, moh ovtâsteleh jiešvuođâid.
- čiäŋŋud nube ulmuu laiđiittâsâst kuuvij já audiovisuallij siskáldâsâi tulkkumtááiđu tutkâmáin ovdâmerkkân elleekuuvij kuáhtáámijd, muusik kevttim mainâs joođeetmist tâi teknisii olášuttem.
- naanood siskáldâs analytlii tarkkum- já tulkkumtáiđuidis. Uáppee tuubdâst mediasiskáldâsâin jieškote-uvlágán mainâsteijee jienâid já mainâstemráhtusijd, kovvee genre tâi suogârdâl teema.
- máttá kuvviđ, maggaar čuosâttâhjuávhu mediasiskáldâs viggá háputtâllâđ já mii lii siskáldâs rähtee ulme. Uáppee väldá huámášumán almostittemohtâvuođâ.
- čiäŋŋud táiđuidis tarkkuđ analytlávt já tulkkuđ mediasiskáldâsâid.
Media vaiguttâsâi iberdem
Arâšoddâdem
- párnááh oovtâst pargeiguin tárkkojeh tom, maht media tiättoo já vaaigut párnái aargâst, tego sierâin já eellimpirrâsist.
- párnááh kieđâvušeh sierâdmáin tom, maht identifisistuđ media persovnij jiešvuođáid já toimâmvuovvijd.
- párnááh já pargeeh totkeh oovtâst máinusijd já savâsteleh halijdem, tarbâšem já uástim iärust.
Ovdâmáttááttâs
- párnááh oovtâst máttáátteijein suogârdeleh media vaiguttâsâid jurduid já toimâmân, tego tiätun já sieráid.
- párnááh máttáátteleh addiđ, et media sáttá šoddâdiđ aašijn mielâkuuvijd já almolistmijd. Sij tárkkojeh taavijd oovdânpyehtiđ satu- já elleepersovnijd tâi suhâpeelijd párnáiohjelmijn já elleekuuvijn.
- párnááh tárkkojeh aldapirrâs máinum já suogârdeleh máinusij ohtâvuođâ kuulâtmân.
Iheluokain 1-2 uáppee
- šadda tiäđulâžžân media vaiguttâsâin ovtâskâs ulmuu juurdâšmân já toimâmân, tego ibárdâsân aašijn já kiäsuttume čuosâttuvváid. Uáppee máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ jieijâs elimist.
- aaicâd nube ulmuu laiđiittâsâst media šoddâdem almolistmijd aašijn. Uáppee tárkkoo ovdâmerkkân elleekuuvij tâi speelâi persovnijd.
- äddee, et media puáhtá hammiđ mielâkuuvijd já ibárdâsâid, já máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ.
- tiätá, et media kiävttoo vaaigutmân já máttá nomâttiđ monnii vaigutteijee mediasiskáldâs, tego máinusijd.
- tuubdâst monnii mediasiskáldâsâin tiättojeijee vaiguttem vyevi, tego máinusijn kevttum kiärdudem tâi visuallijd efektijd.
Iheluokain 3-6 uáppee
- máttá adeliđ maidnii ovdâmeerhâid mediasiskáldâsâi vaiguttâsâin jieijâs tooimân, tiäđoid, uáiviláid já mielâkuuvijd. Uáppee tárkkoo vaiguttâsâid kriittisávt.
- tárkkoo nube ulmuu laiđiittâsâst, et magarijd mielâkuuvijd mediasiskáldâsah, ovdâmerkkân máinuseh tâi media koveh, šoddâdeh, já moi vuovijguin mielâkove šadda. Uáppee máttá adeliđ ovdâmeerhâ.
- tárkkoo, et magarijd aašijd mediasiskáldâsah oovdânpyehtih pyerrin já tehálâžžân uážudiđ.
- tobdá já máttá nomâttiđ maidnii mediasiskáldâsâid moh oovdânpyehtih jurduid, väldih pele tâi viggeh vaiguttiđ, tego uáivilčaalâ, árvuštâllâm, vlogi tâi meemi.
- tuubdâst já kovvee maidnii mediasiskáldâsâi jiešvuođâid, moh väldih pele já viggeh vaiguttiđ, tego máinusijn kiärdudem tâi huumor kevttim.
- uápásmuvá algoritmij toimâmân mediasiskáldâsâi valjâšuumist.
- tiätá mediatoimâsyergi pargoid ohtsâškoddeest. Uáppee aaicâd media toimâm ovdâmerkkân čuávumáin uđđâsijd.
- tárkkoo, et magareh ääših šaddeh mediast ennuv uáinusân, já addel ovdâmeerhâid.
Iheluokain 7-9 uáppee
- máttá suogârdâllâđ jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi já äigikyevdilis mediakulttuur almonij vaiguttâsâid ovtâskâs ulmui já juávhui juurdâšmân já toimâmân. Uáppee máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ.
- äddee, et media vaaigut ohtsâškoddeest kulttuurân já árvoid falâmáin mielâkuuvijd, stereotypiaid já idealijd. Uáppee máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ.
- tiäđust sosiallii media luándu vaiguttem uállin já tiätá vuovijd, maht tot vaaigut.
- totká monnii almoon tâi čuosâttâhjuávhu oovdânpyehtim jieijâs valjim mediasiskáldâsâin já taha vuáđustâllum tulkkuumijd jieijâs aiccâmušâin.
- äddee jieškote-uv mediai ánsášemloogik já maht tot vaaigut siskáldâsân. Uáppee tuubdâst kávpálii já almolii mediatoimâsyergi já sosiallii media iäru taan uáinust.
- tiätá, maid uáivildeh sponsoristem já pyevtittâsstelliistâllâm mediasiskáldâsâin, já tuubdâst kávpálii oovtâstpargo mainâšuumijd viermisiskáldâsâin.
- ibbeerd algoritmij vaiguttâsâid digitallij mediasiskáldâsâi, tego máinusij, sosiallii media almostitmij, uđđâsij já njuálgusuáittimpalvâlus siskáldâsâi, valjâšuumist.
- aaicâd já árvuštâl mediai toimâm ohtsâškoddeest čuávumáin äigikyevdilijd almonijd já toi kieđâvuššâm mediain. Uáppee puáhtá oovdân tooid lohtâseijee, vuáđustâllum aiccâmušâid.
- tárkkoo nube ulmuu laiđiittâsâst mediasiskáldâsâid olmoošvuoigâdvuođâi, tego uáivil- já sahârijjâvuođâ, uáinust já árvuštâl ovdâmerhâïguin toi olášume. Uáppee árvuštâl media eetik väljejum ovdâmeerhâ peht.
- čuávu äigikyevdilis, aalmugijkoskâsijd tábáhtumijd já almonijd sehe mediai toimâm tain.
- lii uápásmum journalist ravvuid já máttá muštâliđ, mondiet toh láá rahtum.
Media tiätukälden
Arâšoddâdem
- párnááh máttáátteleh kevttiđ media tiäđu hahâmist já jesânistmist. Párnááh já pargeeh totkeh oovtâst pirrâs já maailm ovdâmerkkân väldimáin čuovâkuuvijd tâi ucâmáin mediasiskáldâsâin tiäđu párnáid kiäsutteijee koččâmušâin.
- pargeeh ruokâsmitteh párnáid leđe tiätuäŋgireh mediasiskáldâsâin. Párnááh siämmást máttáátteleh kriittisâšvuođâ: pargeeh stivrejeh párnáid koijâdiđ tast, maid láá uáinám já kuullâm.
Ovdâmáttááttâs
- párnááh kevttih media maaŋgâpiälásávt iššeen tiäđu hahâmist já jesânistmist aargâ tilálâšvuođâin.
- párnááh suogârdeleh já árvušteleh, et lii-uv media iššijn kavnum tiätu tohálâš.
Iheluokain 1-2 uáppee
- máttá kevttiđ media tyejipiergâsin ko totká pirrâs já aašijd.
- máttá uuccâđ jiečânávt já oovtâst iärásijguin tiäđu digitallijn mediasiskáldâsâin.
- máttá nube ulmuu laiđiittâsâst uuccâđ tiäđu mainnii digitallijn mediasiskáldâsâin kevttimáin uuccâmmaašin já uuccâmsaanijd.
- äddee tiätun vuáđuduvvee já kuvâttâllum mediasiskáldâsâi ereslágán luándu tiätukälden. Uáppee äddee, et puoh mediast kavnum tiätu ij lah tohálâš tâi lyetittettee.
- uápásmuvá tiäđu ovdâskulij jođetteijee mediasiskáldâssáid, tego uđđâsáid.
Iheluokain 3-6 uáppee
- máttá uuccâđ tiäđu jieškote-uvlágán digitallijn mediasiskáldâsâin, tego viermisijđoh, digitalliih loostah tâi radio- já tv-uđđâseh. Uáppee máttá kevttiđ uuccâmsaanijd tiäđu hahâmist.
- máttá kevttiđ media tyejipiergâsin uđđâ aašij máttááttâlmist.
- hárjuttâl luuhâđ já tulkkuđ kovvejeijeid, tavlustuvâid já diagramijd já kiävttá iššeen táiđuidis ko totká mediasiskáldâsâid, tego uđđâsijd.
- uápásmuvá algoritmij toimâmân tiäđu ucâmist.
- árvuštâl nube ulmuu laiđiittâsâst jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi tohálâšvuođâ já lyetittetteevuođâ tiätukälden. Uáppee viärdádâl nube ulmuu laiđiittâsâst jieškote-uv käldei tiäđuid.
- hárjuttâl käldeekriittisâšvuođâ. Uáppee täärhist nube ulmuu laiđiittâsâst monnii tekstâ- tâi kovekäldee já kiddee huámášume tahhei já almostittemohtâvuotân. Uáppee máttá adeliđ monnii vuáđustâllâm mediasiskáldâs lyetittetteevuođâ peeleest tâi ton vuástá.
- tiätá iäru journalistlii já sosiallii media siskáldâsâi pyevtittem vuovijn já äddee toi iäru tiätukälden.
- máttá kuvviđ monnii kieles tiätun lohtâseijee torvolâšvuotâuáinu, tego puástu tiäđu vaiguttâsâid tiervâsvuođâlii lattiimân.
- äddee, et media čoođâ jottee tiäđuh pyehtih leđe ruossâriijdost já et aššijd pyehtih leđe maaŋgâlágán uáinuh.
- uápásmuvá journalistlijd siskáldâssáid, tego lostâtevsttáid já tv-uđđâsáid.
- tiätá kieles tâi puástu kuávlun jođetteijee tiätun lohtâseijee almonijd mediast, tego dis- já misinformaatio, deepfake já kielesuđđâsijd.
Iheluokain 7-9 uáppee
- máttá uuccâđ tiäđu jieškote-uv mediakäldein já tarkkuđ tiäđuhaahâmvuovijdis kriittisávt.
- äddee algoritmij toimâm tiäđu ucâmist já tiäđu jotemist mediast já máttá adeliđ toos lohtâseijee ovdâmeerhâid.
- váldá huámášumán algoritmij vaiguttâs kavnum tiäđu árvuštâlmist.
- árvuštâl jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâid tiätukälden já suogârdâl vuáđustâlmáin toi kiälbulâšvuođâ já lyetittetteevuođâ.
- máttá árvuštâllâđ mediasiskáldâs faallâm tiäđu lyetittetteevuođâ täärhistmáin ovdâmerkkân tahhee já almostittemohtâvuođâ, kevttimáin jorgo koveuuccâm sehe viärdádâlmáin tiäđu eres käldeid já jieijâs vuáđutiäđoid.
- äddee, et fallum tiätu puáhtá leđe ruossârijdoost já et aššijd pyehtih leđe maaŋgâlágán uáinuh. Uáppee tiäđust kriittisii árvuštâllâm táárbu.
- máttá kuvviđ maidnii kieles tiätun lohtâseijee torvolâšvuotâuáinuid, tego puástu kuávlun läiđejeijee tiäđu vaiguttâsâid tiervâsvuotâlattiimân tâi uáinui polarisistmân ohtsâškoddeest.
- kiävttá iššeen siskáldâs lyetittetteevuođâ ko árvuštâl jieijâs ibárdâs jieškote-uv tekstâšlaajâin já kiddee huámášume siskáldâs stijlâlijd jiešvuođáid já olgospyehtimvuovvijd.
- lii tiäđulâš nanodemvinálistmist (vahvistusharha) já oovded kriittisâšvuođâ meid jieijâs jurdâččem kuáttá.
- viijđed vuáttámušâidis tiäđu jođetteijee mediasiskáldâsâin já uápásmuvá ovdâmerkkân dokumentân, artikkelân tâi sosiallii media tiäđu jođetteijee siskáldâssáid.
- tobdá journalistlij siskáldâsâi toimâttemproosees vuáđuprinsiipijd já äddee sosiallii media siskáldâsâi ereslágán pyevtittemvuovijd. Uáppee äddee siskáldâsâi jieškote-uvlágán luándu tiätukälden já tárkkoo kriittisávt sosiallávt levâneijee tiäđu.
Mun media kevtten
Arâšoddâdem
- párnááh já pargeeh savâsteleh oovtâst párnái mediakevttimist perrui siste: mediasiskáldâsâin, toiguin viettum ääigist já vuáttámušâin.
- párnááh oovtâst pargeiguin kieđâvušeh sierâdmáin já kreativlii olgospyehtim vuovijguin párnái jieijâs kiäsuttemčuosâttuvâid mediast.
- pargeeh tuárjuh párnái mediakoskâvuođâ ráhtášume ruokâsmitmáin párnáid maaŋgâpiälásávt jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi piällás.
Ovdâmáttááttâs
- párnááh tárkkojeh sii jieijâs mediakevttim. Sij suogârdeleh jieškote-uvlágán mediakevttimtilâšlâvuođâid já tom, et maht media kiävttoo eresnáál ohtuu tâi oovtâst.
- párnááh oovtâst máttáátteijein tárkkojeh tuommiihánnáá párnáid tehálijd mediasiskáldâsâid, já máttáátteijee ruokâsmit muštâliđ tain maaŋgâpiälásij olgospyehtimvuovijguin. Párnááh já máttáátteijee suogârdeleh, mondiet toh láá teháliih.
- párnááh äddejeh, et jieškote-uv ulmuuh feerejeh já kevttih media jieškote-uvnáál. Máttáátteijee ruokâsmit uáppeid savâstâllâđ vuáttámušâinis mediast já viärdádâllâđ taid iärásijguin.
Iheluokain 1-2 uáppee
- máttá muštâliđ tain mediasiskáldâsâin main lii jieš movtijdum já tilálâšvuođâin, main kiävttá media jieškote-uvnáál.
- avžut tohálijd mediasiskáldâsâid iärásáid. Uáppee máttááttâl siämmást kunnijâttiđ nuubij persovnlijd valjiimijd.
- äddee, et láá maaŋgâlágán mediasmaakah já täävih kevttiđ media.
Iheluokain 3-6 uáppee
- keččâl maaŋgâpiälásávt jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâid, noomât tain tagarijd, moh kiäsutteh suu, já čielgee, mondiet lii kiäsuttum tain.
- čielgee jieijâs mediakevttimtávástumijd já suogârdâl media merhâšume jieijâs elimist ovdâmerkkân mediapeivikirje iššijn.
- äddee, et suu jieijâs mediasmakkâ muttoo já et toos vaigutteh maaŋgah tááhuh, tego skipáreh, media já vanhimeh. Uáppee tiätá, et puáhtá jieijâs valjiimijguin vaiguttiđ toos, maht jieš kiävttá media.
- máttá muštâliđ maaŋgâpiälásij vuovijguin mediasiskáldâsâst já rähtiđ ovdâmerkkân videoliiŋkâ tâi bloggam.
- máttá savâstâllâđ nuuvt et kunnijât iärásij ereslágán mediakevttimtávástumijd já mielâstumijd.
- nanosmuvá jieijâs valjiimijn já nuubij valjiimij kunnijâtmist media kuáttá.
Iheluokain 7-9 uáppee
- máttá kuvviđ já vuáđustâllâđ jieijâs mediakevttimtávástuumijd já jieijâs roolâ media kevtten já kulâtteijen.
- tiäđust, et maht haalijd kevttiđ media já ovdediđ jieijâs kevttimtávástuumijd.
- äddee maaŋgâpiälásii mediakevttim positivlijd merhâšuumijd já uápásmuvá motomáid mediasiskáldâssáid, moh láá sunjin uđâseh.
- jesânist jieijâs media kulâttemtaavijd uássin mediakulttuurist já ton almonijn.
- kunnijât persovnlijd já maaŋgâlágán mediakevttimtaavijd.