Toimâm mediapirrâsijn
Torvolâšvuotâ
Arâšoddâdem
- párnááh já pargeeh savâsteleh oovtâst tast, et jieijâs priivaatvuođâ já roopâ lii loválâš suoijiđ. Pargeeh muštâleh, et párnást kalga koijâdiđ love ko sust váldojeh tâi čáittojeh koveh tâi videoh.
- párnááh máttáátteleh torvolii mediakevttim: sij suápih mediakevttimist rävisulmuin já rävisulmuuh stivrejeh párnáid turvâstiđ ain rävisulmui.
- párnááh já pargeeh savâsteleh tast, et uási mediasiskáldâsâin lii párnáid hiäivulâš, uási ij. Pargeeh oovdânpyehtih aheraajijd já toi suojâleijee ulme. Pargeeh savâsteleh párnáiguin já sii vanhimijguin párnáá torvolii mediakevttimist.
Ovdâmáttááttâs
- párnááh oovtâst máttáátteijein savâsteleh priivaatvuođâ suoijim merhâšuumeest. Máttáátteijee muštoot párnáid juáhháá vuoigâdvuođâst meridiđ sijjân kyeskee kuuvij väldimist já jyehimist.
- máttáátteijee ruokâsmit párnáid savâstâllâđ mediakevttimist rävisulmuin, pivdeđ iše já uuccâđ rävisulmust torvo, ko iteh koččâmušâid pajedeijee tilálâšvuođah.
- párnááh oovtâst máttáátteijein uápásmuveh mediasiskáldâsâi aheräjimerkkuumijd já savâsteleh tast, et mii merhâšuumijd aheraajijn lii.
Iheluokain 1-2 uáppee
- tiätá, et mondiet lii tehálâš suoijiđ jieijâs priivaatvuođâ já tiäđuid. Uáppee máttá muštâliđ, maid aašijd puáhtá já maid ij lah pyeri jyehiđ viermist. Uáppee šadda tiäđulâžžân tiäđuikuáláástmist já tast, et internetist puáhtá kuáhtáđ meid epiášálijd tâi lavâttes ohtâvuođâväldimijd.
- máttá adeliđ ovdâmeerhâid mediapirrâsij riskâtahhein, tego viermitájuttâs tâi identitetsuáládem. Uáppee äddee, et torvolâšvuođâ puáhtá ovdediđ jieijâs toimâiguin.
- tiätá, maht toimâđ, jis finnee viermist äšittes viestâid tâi ohtâvuođâväldimijd vieres ulmuin. Uáppee máttá pivdeđ torvolii rävisulmust iše.
- tuubdâst koveohjelmij aheraajijd já tiätá, et meid heiviittâsâin já palvâlusâin, tego sosiallii media palvâlusâin, láá aherääjih. Uáppee äddee aheraajij ulme já kunnijât taid mediasiskáldâsâid kevtidijnis.
- äddee skippáárkoskâvuođâi keežild šoddâm vuárdámušâid já ruossârijdoid aheraajij nuávditmist já suogârdâl taan keččâmčievâst meid jieijâs toimâm.
Iheluokain 3-6 uáppee
- tiätá torvolâšvuođâ äštee tilálâšvuođâin já tahhein mediapirrâsist, tego netti-identitetij epilyetittetteevuotâ, vajesaavah já seksuallâš hokâttâllâm. Uáppee tiätá, et moi vuovijguin jieijâs torvolâšvuođâ puáhtá ovdediđ.
- tovdá tehálijd priivaatvuođâsyeje prinsiipijd. Uáppee tiätá, et magareh vyevih jieijâs tiäđui já priivaatvuođâ suoijim várás mediapirrâsijn láá.
- máttá árvuštâllâđ jieijâs torvolâšvuođâ tuárjoo tááiđuid mediapirrâsijn já mediasiskáldâsâi piällást.
- tiätá, main tááhuin puáhtá pivdeđ iše škoovlâst tâi škoovlâ ulgguubeln, jis kuáhtáá mediapirrâsist jieijâs torvolâšvuođâ äštee almonijd.
- máttá nomâttiđ koveohjelmij aheraajijd já taid kovvejeijee siskáldâssymbolijd. Uáppee lii tiäđulâš heiviittâsâi já palvâlusâi aheraajijn. Uáppee tiätá suujâ, mondiet aherääjih meriduvvojeh já kunnijât aheraajijd.
- äddee skippáárkoskâvuođâi šoddâdâm vuárdámušâid já ruossârijdoid aheraajij nuávditmist já váldá tom huámášumán jieijâs tooimâin.
Iheluokain 7-9 uáppee
- tiäđust jieijâs digiproofil hámášume já máttá kuvviđ, maggaar tiäđu jieškote-uv palvâlusah, tego uuccâmmašineh tâi sosiallâš media, čuággih já moos tiäđu puáhtá kevttiđ.
- äddee tiätusyeje já priivaatsyeje tuáváduvâid. Uáppee máttá suoijiđ jieijâs priivaatvuođâ já persovnlijd tiäđuid valjiimáin, magareh siskáldâsah juáhhojeh jieškote-uv oolijn já tilijn.
- máttá kuvviđ, mii lii seksuallâš hemâdem já vajesaahâ digitallii mediast. Uáppee máttá kuvviđ jieškote-uvlágán vuovijd suoijiidâttâđ toi vuástá já tiätá, et maht kalga toimâđ, jis šadda hemâdem tâi vajesaavâi čuosâttâhhân.
- máttá árvuštâllâđ jieijâs tááiđuid vaiguttiđ jieijâs digiprofilân sehe tááiđuid ovdediđ jieijâs torvolâšvuođâ mediapirrâsijn.
- uápásmuvá tiätusuáján monnii ohtâvuođâst, mii lii nuorâi eellim tááhust merhâšittee.
- tiätá tááhuid, main puáhtá pivdeđ iše ko kuáhtáá jieijâs torvolâšvuođâ äštee tilálâšvuođâid mediapirrâsijn.
- uáppá väldiđ huámášumán jieijâs persovnlijd taavijd feeriđ mediasiskáldâsâid já toohâđ valjiimijd taid-uv siskáldâsâid kevtidijn, moi kevttim lii aheraajij tááhust máhđulâš.
Ovdâsvástádâsvuotâ
Arâšoddâdem
- párnááh máttáátteleh kieđâvuššâđ mediapiergâsijd ovdâsvástádâslávt.
- párnááh máttáátteleh, mii tahheevuoigâdvuotâ lii: juáhhást lii vuoigâdvuotâ meridiđ jieijâs tyeje kevttimist. Pargeeh čäittih ovdâmeerhâ tast, maht tuojijd kalga kohtâliđ: párnáá jieijâs tuojijd piäijoo nommâ já pargeeh pivdeh love tyeje jyehimân. Pargeeh já párnááh láá tiäđuliih tahheevuoigâdvuođâi merhâšuumeest tooimâin.
Ovdâmáttááttâs
- máttáátteijee já párnááh savâsteleh tast, et magarijd mediapiergâsijd párnááh jiejah kevttih já maht taid kalga kevttiđ ovdâsvástádâslávt.
- párnááh oovtâst máttáátteijein vuávájeh šiev keevâtlâšvuođâid mediapiergâsij já siskáldâsâi kevttimist.
- párnááh oovtâst máttáátteijein kieđâvušeh tahheevuoigâdvuođâ. Párnááh äddejeh, et juáhhást lii vuoigâdvuotâ jieš vaiguttiđ toos, maht suu jieijâs pyevtittem siskáldâs kieđâvuššoo.
Iheluokain 1-2 uáppee
- äddee, et moin naalijn mediapiergâs lii tohálâš kevttiđ já et kevttimist puáhtá sooppâđ jieškote-uv tilálâšvuođâin.
- äddee, magarij viestâi jođettem ovdâskulij já siskáldâi jyehim lii hiäivulâš já magarij ij. Uáppee tiäđust, et almostittum siskáldâsâin páácá luoddâ já et ohtii almostittum siskáldâsâid sáttá kiinii levâttiđ ain-uv.
- äddee, et media kevtidijn kalga viggâđ toimâđ tienuuvt, et olssis teikkâ iärásáid ij šoodâ nievris mielâ. Uáppee addel monnii ovdâmeerhâ.
- máttá árvuštâllâđ jieijâs toimâm media kevtidijn já ton máhđulijd čuávumušâid jieijâs já iärásij tááhust. Uáppee čáittá rijttájeijee kriittisâšvuođâ veerdij mediakevttim kuáttá.
- uápásmuvá tahheevuoigâdvuođáid já äddee, mondiet toh annojeh. Uáppee tiätá, et iärásij rähtim siskáldâs ij uážu čäittiđ tego tot ličij suu jieijâs.
- tobdá tahheevuoigâdvuođâi vuáđuprinsiipijd já suogârdâl toi nuávdittem media kevtten.
- äddee, et uási digitallijn pyevtittâsâin, ovdâmerkkân speelâin, pyehtih leđe mávsuliih já et spelleid puáhtá čonâšuttiđ spellâđ maaŋgâ náál. Uáppee äddee, et siskáldâsâi kevttimist kalga sooppâđ aitârdeijein.
Iheluokain 3-6 uáppee
- äddee, et suu jieijâs pyevtittem já almostittem mediasiskáldâsah kalgeh leđe tagareh, et toh iä luávkkáá iärásij vuoigâdvuođâid iäge toi almostitmist lah unohis čuávumušah sunjin olssis.
- tiätá, maggaar lii ávhálii vyevi miäldásâš toimâm mediapirrâsist, já čáittá et viggá toos škoovlâ viestâdemvuáđuin.
- máttá suogârdâllâđ jieijâs almostitmij vaiguttâsâid já čuávumušâid.
- tobdá tahheevuoigâdvuođâi vuáđuprinsiipijd já toi nuávdittem merhâšume mediasiskáldâsâi kevtten já pyevtitteijen. Uáppee äddee, et ij uážu čäittiđ iärásij rähtim siskáldâs tego tot ličij suu já hárjuttâl merkkiđ käldeid.
- tobdá jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi rijjâ kevttim CC-lisensijd já toi kevttimiävtuid.
- suogârdâl, maht sun jieš kuulât mediasiskáldâsâid já magarijd palvâlusâid kiävttá tahheevuoigâdvuođâi olášume uáinust. Uáppee haaldâš maidnii vuovijd uuccâđ mediasiskáldâsâid, moh láá riijâsávt já loválávt kevttimnáál.
- lii tiäđulâš mainnii mediasiskáldâsâi, tego speelâi, mávsulâšvuođâst. Uáppee tiätá speelâi vuovijn čonnâšuttiđ spelleid já máttá kieđâvuššâđ almoon kriittisávt. Uáppee äddee, et siskáldâsâi kevttimist kalga sooppâđ aitârdeijein.
Iheluokain 7-9 uáppee
- máttá árvuštâllâđ jieijâs almostitmij vaiguttâsâid já čuávumušâid.
- tiätá, et meid mediapirrâsijn tábáhtuvvee laavâvuástásâš toimâm, tego plagijistem, seksuallâš hokâttâllâm, identitetsuáládem, kunnee luávkkám tâi vädis nettikivsedem, tevdih rikosij meerhâid já et tain láá ton miäldásiih čuávumušah.
- äddee jieijâs ovdâsvástádâs leđe piejâhánnáá vaarâ vuálásâžžân iärásij torvolâšvuođâ, vuoigâdvuođâid já pyereestvaijeem jieijâs viestâdmáin já toimâiguin mediapirrâsijn.
- tiäđust mediapiergâsij já mediakevttim čiđđâjyelgiluodâ hámášume sehe mediapiergâsij pyevtitmân lohtâseijee ovdâsvástâdâsvuotâ- já eettisâšvuotâuáinuid.
- čáittá ovdâsvástádâslâšvuođâ škoovlâ ohtsijn viestâdemoolijn toimâdijnis.
- tobdá sehe jieijâs já iärásij tahheevuoigâdvuođâid já máttá nuávdittiđ taid media kevtten já pyevtitteijen. Uáppee máttá merkkiđ käldeid olmânáál.
- lii tiäđulâš moinii palvâlusâi mávsulâšvuođâst já vuovijn čonnâšuttiđ kevtteid já váldá tom ovdâsvástádâslávt huámášumán mediapirrâsijn toimâdijnis.
Pyereestvaijeem
Arâšoddâdem
- pargeeh ruokâsmitteh párnáid muštâliđ maaŋgâpiälásij olgospyehtimvuovijguin vuáttámušâinis já tobdoinis, moh láá šoddâm media kevtidijn.
- párnááh oovtâst pargeiguin tárkkojeh media párnái aargâ uássin toimâlij vuovijguin.
Ovdâmáttááttâs
- párnááh oovtâst máttáátteijein tárkkojeh mediasiskáldâsâi kevttim meid sosiallâžžân pargeldemhäämmin já savâsteleh juohhum vuáttámušâin media kevttimist.
- párnááh oovtâst máttáátteijein savâsteleh párnái elimân kullee mediain já ääigi kevttimist media piällást.
Iheluokain 1-2 uáppee
- tuubdâst, et magareh ääših jieijâs media kevttimist pyevtitteh ilo já magareh ääših tovâtteh hyenes vajo. Uáppee uáppá väldiđ huámášumán jieijâs pyereestvaijeem ko väljee mediasiskáldâsâid.
- tárkkoo nube ulmuu laiđiittâsâst jieijâs mediakevttim aargâst. Uáppee äddee, et media kevttimmere kalga haldâšiđ, amas tot väldiđ ääigi eres tehálijn aašijn, tego lihâdem já uáđđim.
- máttá suogârdâllâđ jieijâs mediakevttimtaavijd já kuvviđ maidnii vuovijd jieijâs mediakevttim jiärmálii heiviittâllâm várás.
Iheluokain 3-6 uáppee
- máttá kuvviđ olssis merhâšittee mediasiskáldâsâid já -pirrâsijd já toi positivlijd merhâšuumijd. Uáppee ruokâsmuvá savâstâllâđ já jyehiđ positivlijd vuáttámušâid mediakevttimist oovtâst iärásijguin.
- tuubdâst, et kuás mediakevttim tuárju jieijâs pyereestvaijeem, já kuás vist hiäjusmit tom.
- tiäđust veerdij čuosâttem vuárdámušâid mediapirrâsist toimâmân já media kevttimân. Uáppee tiätá, et puáhtá porgâđ veerdijn sorjomettumis valjiimijd ko jieš kiävttá media.
- máttá toohâđ jieijâs pyereestvaijeem tuárjoo valjiimijd media kevtidijnis.
Iheluokain 7-9 uáppee
- tiäđust mediasiskáldâsâi já mediapirrâsijn toimâm psykologisijd, sosiallijd já aargâ haaldâšmân lohtâseijee vaiguttâsâid, tego vaiguttâsâid identitet ráhtášuumân, roppâkován, mielâ pyereestvajemân já sosiallijd koskâvuođáid, ääigikevttimân já uáđimân kevttum ááigán.
- tiätá, et jieijâs media kevttim kalga pyehtiđ haldâšiđ. Uáppee máttá toohâđ jieijâs pyereestvaijeem tuárjoo valjiimijd media kevtidijnis.
- máttá suogârdâllâđ mediakevttimân lohtâseijee pyereestvaijeemtahheid meid iärásij pyereestvaijeem tááhust já ohtsâškodálii uáinimčievâst.
Šiev vuáruvaiguttem
Arâšoddâdem
- pargeeh stivrejeh párnáá leđe ustevlâš já väldiđ iärásijd huámášumán argâpeeivi tilálâšvuođâin. Pargeeh stivrejeh párnáid huámášiđ jieijâs saanij, lihâstuvâi já tooimâi vaiguttâs iärásáid.
- párnááh máttáátteleh já sánádeh viestâdem já toos lohtâseijee teemaid. Pargeeh já párnááh aicâdeh oovtâst aargâ viestâdemtilálâšvuođâid. Párnááh hárjutteleh viestâdem ovdâmerkkân sierâdmáin.
Ovdâmáttááttâs
- párnááh oovtâst máttáátteijein savâsteleh já hárjutteleh tubdâstiđ, maid kivsedem já hemâdem merhâšeh, já hárjutteleh čuávdiđ ruossârijdoid ávhálii vyevi miäldásávt.
- párnááh keččâleh viestâdem jieškote-uvlágán mediapiergâsijguin. Máttáátteijee uásálistit párnáid argâpiäiválii, media čoođâ jottee viestâdmist.
Iheluokain 1-2 uáppee
- máttá tubdâstiđ tobdoidis já heiviittâllâđ taid mediapirrâsijn ittáám viestâdemtilálâšvuođâin.
- äddee viestâdem vyestivuárulâšvuođâ mediapirrâsijn: jieijâs viestâdmist lii vaiguttâs nube viestâdmân, tobdoid já toimáid.
- tiätá, maggaar lii viermist tábáhtuvvee kivsedem, tego juávhui ulgguubel toppâm, kuuvij já tiäđui levâttem lovettáá tâi kieles šladârij mainâstem iärásijn. Uáppee tiätá, et viermist ij uážu kivsediđ já maht kalga toimâđ talle ko kuáhtáá kivsedem.
- oovded táiđuidis tiälláádâttâđ nube sajadâhân ko pyevtit já tulkkoo mediaviestâid. Uáppee viggá vuáruvaiguttiđ positivlávt já ávhálávt meid mediapirrâsijn.
- máttá kevttiđ mediapiergâsijd viestâdmân.
- äddee, et jieškote-uvlágán tilálâšvuođáid já pirrâsáid, tego škoovlân já rijjâááigán, láá jieškote-uvlágán viestâdemtäävih já et viestâdemtaavijn puáhtá sooppâđ oovtâst.
- máttá valjiđ jieškote-uv ohtâvuođáid hiäivulijd viestâdemtaavijd.
Iheluokain 3-6 uáppee
- olgospuáhtá jieijâs ávhálii vyevi miäldásávt já tilálâšvuotân heivejeijee vuovvijn jieškote-uvlágán mediapirrâsijn.
- äddee jieijâs ovdâsvástádâs kivsedem estimist mediapirrâsijn já tuáimá ton miäldásávt.
- máttá suogârdâllâđ jieijâs viestâdem vaiguttâsâid já čuávumušâid.
- máttá árvuštâllâđ jieijâs vuáruvaiguttem- já viestâdemtááiđuid mediapirrâsijn já kiävttá iššeen vuástávaldum macâttâs.
- ruokâsmuvá toimâđ olssis uđđâlágán maaŋgâmediasijn vuáruvaiguttemtilálâšvuođâin.
Iheluokain 7-9 uáppee
- parga oovtâstpargeo iärásijguin viermi peht tábáhtuvvee vuáruvaiguttemtilálâšvuođâin já pasta jieijâs peeleest vaiguttiđ positivlii viestâdemtobdotilán mediapirrâsijn. Uáppee äddee dialogisâšvuođâ ađai kuldâlem já savâstâllâm merhâšume viestâdmist.
- tuubdâst ij-ávhálii vyevi miäldásijd viestâdemalmonijd sosiallii mediast, tego trolli, provo já fleimi, já tiätá, maht reagistiđ já toimâđ talle ko kuáhtáá täid almonijd.
- keččâl aktivlávt porgâđ maidnii tagarij viestâdmist kuáhtájum tuhhitmettumis aašij, tego kivsedem tâi epiášálij kommentij tâi almostitmij vuástá, kuoddâlmáin tain já čäittimáin empatia puástud kohtâlum ulmuid.
- máttá viestâdiđ mediapirrâsijn tilálâšvuođâ miäldásávt, ovdâmerkkân kevttimáin almoskielâlâšvuođâ tâi sárnumkielâlâšvuođâ ulmemiäldásávt.
- viggá nanodiđ jieijâs positivlii viestâdeijeekove: máttá muštâliđ jieijâs uulmijn viestâdeijen já kuvviđ vuovijd toi olášume várás.
- máttá adeliđ ávhálii macâttâs iärásáid viestâdem pyeredem várás.